کم خونی فقر آهن

سلول های خون سه نوع هستند. گلبول های سفید که با بیماری ها و عفونت ها مبارزه می کنند، پلاکت ها که جلوی خونریزی را می گیرند و گلبول های قرمز که در حمل ونقل اکسیژن دخالت دارند. سلول های خونی،در مغز استخوان های بزرگ بدن تولید می شـوند. مـغـز اسـتـخــوان بـــرای ســـــاخت هـمـوگـلـوبیـن و گلبول های قرمز به آهن، ویتامین 12B، ویتامین C، پروتئین ها و اسـیـد فـولـیک نیاز دارد.

آنمی(anemia) که در زبان فارسی به آن "کم خونی" گفته می شود عبارت از کاهش هموگلوبین، کاهش تعداد و حجم توده گلبول های قرمز و در نتیجه کاهش ظرفیت حمل اکسیژن در گردش خون است. گلبول های قرمز و هموگلوبین درون آن ها برای حمل و نقل اکسیژن از شش ها و تحویل آْن ها به بافت های بدن ضروری می باشند. کم خونی در تمام نژادها، هر دو جنس مونث و مذکر ودر تمام سنین دیده می شود. کم خونی به‌طور وسیع، به‌عنوان یک مشکل مهم بهداشتی مخصوصا در کشورهای در حال‌توسعه مطرح است و در بسیاری از این کشورها نسبت عظیمی از جمعیت به آن مبتلا هستند.

مهم‌ترین و شایع‌ترین علت کم خونی، کمبود آهن ناشی از سوء‌‌تغذیه است. کم‌خونی‌های تغذیه ای، کم‌خونی‌هایی است که در اثر دریافت ناکافی مواد مغذی ایجاد می‌شوند. در میان فلزات حیاتی برای زندگی, آهن مهم ترین و فراوان ترین آن ها است و در بسیاری از واکنش های زیست شیمیایی بدن دخالت دارد. اگر آهن خوراکی به مقدار کافی برای ساختن گلبول قرمز خون در دسترس بدن قرار نگیرد، بدن ابتدا از ذخایر خود ( مانند آهن موجود در کبد ) استفاده می کند و در صورت ادامه کمبود آهن، ذخایر آن در بدن کاهش یافته وکم خونی فقرآهن بروز می کند. در کم‌خونی به علت کاهش تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز و نیز مقدار هموگلوبین موجود در آن ها، تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود.

طبق آمار سازمان جهانی سلامت، حدود 2 میلیارد نفر از جمعیت جهان دچار کمبود آهن هستند که از این تعداد سالانه یک میلیون نفر جان خود را از دست می‌دهند. کم‌خونی یک عارضه خونی شایع است که تقریبا از هر 5 زن یک نفر به آن مبتلاست ( 20% بانوان ) و در برخی از نقاط دنیا در حدود 80% کودکان دو تا پنج ساله مبتلا به کم خونی می باشند. تقریبا نیمی از موارد کم خونی مرتبط با کمبود آهن است و مهمترین علت آن هم، کمبود جذب آهن از راه مواد غذایی می باشد.

باید دانست کم خونی ممکن است به علت بیماری هایی مانند بدخیمی های خونی ( لوکمی )، کم خونی سلول داسی شکل و تالاسمی، از دست دادن بیش از اندازه خون، ناهنجاری‌های ژنتیکی، بیماری‌های مزمن، مسمومیت‌های دارویی و یا عفونت ها ایجاد شود.

کم خونی مشکلی جدی است زیرا ممکن است نشانه یک بیماری زمینه ای باشد، بنابراین بررسی تمام علل کم خونی ضروری می باشد. تشخیص کم خونی معمولا نیاز به دقت و توجه خاصی دارد. ممکن است کم خونی از اولین نشانه های یک بیماری خطرناک باشد. کم خونی به تنهایی نشانه یک بیماری خاصی نیست و کاهش هموگلوبین یک علامت غیر اختصاصی می باشد که علت آن امکان دارد از یک فقر آهن تا بدخیمی متفاوت باشد. اگر شما گمان می‌برید کم‌خونی دارید، حتما پزشک خود را مطلع کنید زیرا کم‌خونی می‌تواند علامتی از یک بیماری جدی باشد.

عوامل بروز کم خونی

کاهش تولید گلبول های قرمز

کاهش تولید گلبول های قرمز بدلایل مختلف ارثی، محیطی، تغذیه ای، عفونی و خود ایمنی رخ می دهد که بسته به علت ایجاد اشکال، طول مدت بیماری و نحوه معالجه و درمان هم متفاوت خواهد بود.از جمله بیماری هایی که منجربه کاهش تولید گلبول های قرمز می شوند می توان به نارسایی کلیوی، بیماری تیروئید، مصرف داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی ( داروهای شیمی درمانی )، برخی آنتی بیوتیک ها مثل کلرامفنیکل، نمک های طلا و سمومی همچون بنزن و پرتوهای یونیزان اشاره کرد. همچنین برخی عفونت های ویروسی نظیر ایدز، هپاتیت های ویروسی، سوء تغذیه و کمبود برخی ویتامین ها و مواد معدنی مانند آهن، ویتامین B12، ویتامین A، مس و اسید فولیک، درگیری مغزاستخوان بوسیله بیماری های بدخیم وبرخی اشکالات ژنتیکی در مراحل ساخت گلبول های قرمز نظیر بیماری تالاسمی از دیگر علل قابل ذکر جهت کاهش تولید گلبول های قرمز خون می باشند. کمبود آهن سبب کمبود تولید هم"Haem" می شود که یکی از اجزای اصلی هموگلوبین است. کاهش تولید هموگلوبین پس از آن دیده می شود. با کاهش تولید هموگلوبین، تولید گلبول های قرمز هم کم شده و کم خونی رخ می دهد.

افزایش تخریب و یا از دست دادن گلبول های قرمز

از علل مهم افزایش تخریب و یا از دست دادن گلبول های قرمز می توان به خونریزی بدلایل مختلف از جمله حادثه و تصادف، خونریزی های مکرر، خونریزی های گوارشی، عادت ماهیانه بیش از حد و حاملگی های مکرر در بانوان اشاره کرد. علاوه بر این، تخریب گلبول های قرمز در بیماری های ارثی مثل اختلالات متابولیسم کلسترول، بیماری شدید کبدی و کمبود آنزیم G6PD ( بیماری فاوویسم، که در پی خوردن باقلای فاوا دیده می شود ) دیده می شود.

برخی عفونت ها مثل مالاریا، سل، سرطان، ایدز و سمومی مثل سم عقرب، سم مار، نفتالین، آب اکسیژنه و بعضی بیماری های عروقی و بزرگی طحال، از علل دیگر تخریب گلبول های قرمز است. مصرف داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی( مانند آسپرین )، همچنین ابتلا به عفونت های انگلی مانند کرم های قلابدار و شیستوزوما ها می تواند سبب بروز خونریزی و در پی آن کم خونی گردد.

کارکردهای آهن در بدن

ساخت هموگلوبین(حمل و ذخیره اکسیژن در خون)

ساخت میوگلوبین (حمل و ذخیره اکسیژن در عضلات)

ساخت پروتئین کلاژن

موثر در افزایش قدرت سیستم ایمنی (فقدان و یا کمبود آهن سیستم ایمنی را تضعیف می کند )

دخالت در واکنش های شیمیایی تولید انرژی از غذا

موثر در تقسیم سلولی

ساخت انتقال دهنده های عصبی

دخالت در تنظیم دمای بدن

یاری رسان بدن در مبارزه با عفونت ها

حضور در آنزیم های سلولی ( مانند سیتوکروم ها و کاتالاز )

متابولیسم آهن

آهن به صورت سه ظرفیتی (فریک III) وارد دستگاه گوارش می‌شود،اما برای جذب باید به صورت دو ظرفیتی (فروس II) تبدیل شود. این تغییر در معده انجام می‌گیرد، جایی که اسید کلریدریک ( HCL ) محیط اسیدی را برای تبدیل آهن سه ظرفیتی به دو ظرفیتی و به دنبال آن برای جذب مهیا می‌کند. این روش جذب آهن، روشی برای تنظیم و کنترل میزان آهن بدن است.

جذب آهن از طریق روده صورت می گیرد. سلول های مخاطی روده با ساخت پروتئین آپوفریتین (APOFERRITIN) جذب آهن را کنترل می کنند. با کاهش ذخایر آهن ساخت این پروتئین نیز کاهش می یابد و در هنگام افزایش ذخایر آهن تولید این پروتئین افزایش می یابد.

پروتئین حامل آهن ترانسفرین (TRANSFERRIN)، 75 درصد آهن را به مغز استخوان ها برای ساخت گویچه های سرخ،20-10 درصد آهن را برای ذخیره به شکل فریتین (FERRITIN) و 15- 5 درصد آهن را برای سایر فرایند ها در خون حمل می کند. هر پروتئین ترانسفرین قادر به حمل 2 یون آهن سه ظرفیتی است.

آهن در مولکول های فریتین ذخیره می گردد. هر فریتین قادر به ذخیره 4 هزار اتم آهن می باشد. هنگامی که ظرفیت ذخیره آهن فریتین کامل می شود،پروتئین هموسیدرین(HAEMOSIDERIN) آهن را در کبد ذخیره می کند.

زمانی که بدن برای سنتز "هم"، هموگلوبین و سایر مولکول‌ها نیازمند آهن است، آهن از فریتین جدا می‌شود و به ترانسفرین متصل می‌شود. با متصل شدن آهن به ترانسفرین، آهن در خون گردش می‌کند و در اولین مقصد خود به بافت‌های خون ساز انتقال می‌یابد.

تعادل آهن عمدتا با کنترل جذب آن در روده ها حفظ می شود و بدن هیچگونه مکانیسم دفع فیزیولوژیکی آهن در اختیار ندارد. با کاهش ذخایر آهن، جذب آهن افزایش می یابد.

مقادیر بسیار اندک آهن ( حدود یک میلی گرم ) روزانه از طریق تعریق، ریزش سلول های پوست و مو، ادرار و پوشش مخاطی معده - روده ها دفع می گردد. این میزان دفع آهن با مصرف 2-1 میلی گرم آهن از طریق رژیم غذایی جبران می گردد.

آهن دفعی در بانوان به دلیل عادت ماهیانه به طور متوسط از آقایان بیشتر است. در مردان در هر روز حدود 1 میلی گرم آهن دفع می شود، در حالی که این مقدار در خانم ها 2 میلی گرم است.

دو سوم یا بیشتر از آهن کل بدن در گلبول های قرمز جای دارد و هر میلی لیتر آن حاوی تقریبا یک میلی گرم آهن است.

چند نکته

نکته اول: بدن مردان حدود 4 گرم و بدن زنان حدود 3 گرم آهن دارد ( به ازای هر کیلوگرم وزن 63- 60 میلی گرم آهن). دو سوم این مقدار آهن در هموگلوبین و میوگلوبین موجود بوده و مابقی در کبد (بصورت فریتین و هموسیدرین)، مغز استخوان و طحال ذخیره می گردد.

نکته دوم: بدن، آهن را بازیافت می کند. طول عمر متوسط گلبول های قرمز 120 روز می باشد. هنگامی که گلبول های قرمز عمرشان به پایان می رسد، آهن آن ها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گویچه های سرخ مصرف گردند.

نکته سوم: بطور طبیعی در حدود 10 درصد از 10 تا 20 میلی گرم آهنی که در روز در یک غذای متوسط خورده می شود جذب بدن می شود ( حدود یک میلی گرم ).

نکته چهارم: افزایش نیاز به آهن به دلیل رشد سریع، بارداری یا خونریزی، می تواند باعث شود میزان جذب آهن به حدود 20% از آهن خورده شده برسد. همچنین کمبود واضح آهن می توان باعث شود بین 30% تا 40% از آهن خورده شده، جذب گردد.

نکته پنجم: آهن موجود در گوشت قرمز از آهن معدنی موجود در سایر غذاها قابل جذب تر است، اما غذای اکثر مردم در سراسر دنیا بخصوص قشر متوسط به پائین جامعه فاقد این منبع غنی آهن, یعنی گوشت قرمز می باشد.

نکته ششم: جذب آهن بطور عمده در اثنی عشر یا دوازدهه (دئودنوم) و قسمت اول روده کوچک (ژوژنوم ) صورت می گیرد. اختلال در جذب آهن بعد از برخی جراحی های دستگاه گوارش شایع است. هر اختلالی در دستگاه گوارش می تواند جذب آهن را تغییر داده و منجر به آنمی فقر آهن شود.

نکته هفتم: کلسیم با جذب آهن تداخل دارد. بنابر این اگر مکمل های حاوی کلسیم و یا ترکیبات ضد اسید حاوی کلسیم دریافت می کنید دقت نمایید که مصرف آن ها با مصرف غذا های غنی از آهن و یا قرص آهن هم زمان نباشد. نباید قرص آهن را با شیر مصرف نمود، زیرا شیر سرشار از کلسیم است. شیر را در فاصله بین دو وعده غذا مصرف کنید.

نکته هشتم: خوردن یا نوشیدن مواد سرشار از ویتامین C هم زمان با مصرف قرص آهن یا مواد غذایی حاوی عنصر آهن، با تشکیل دادن کمپلکس های محلول آهن، میزان جذب آهن را از منابع غیر حیوانی بالا می برد. یک لیوان آب پرتقال یا آب گوجه فرنگی، یک مشت پُر توت فرنگی، فلفل شیرین، یا نصف یک عدد گریپ فروت داری میزان کافی ویتامین C برای جذب آهن خواهد بود. اما تانین که در چای موجود است، همچنین فیتات و فسفات جذب آهن را از دستگاه گوارش کم می کنند.

علل کاهش سطح آهن

فقدان آهن کافی در رژیم غذایی و دریافت ناکافی آن درمقایسه با نیاز بدن

افزایش نیاز بدن به آهن در دوران رشد ( سنین کودکی و نوجوانی)

بارداری ( نیاز بیشتر خانم های حامله و یا شیرده به آهن )

از دست رفتن خون در قاعدگی ماهانه

از دست رفتن خون با اهدای خون ( هر واحد کیسه خون، حاوی 200 تا 250 میلی گرم است )

ناتوانی در جذب آهن ( مانند Celiac و بیماری Crohn )

تداخل در جذب آهن از روده ها

شروع نکردن بموقع تغذیه تکمیلی بخصوص در کودکان و یا نا مناسب بودن آن

مصرف کم مواد افزاینده جذب آهن مثل ویتامین C

دست رفتن خون به علت خونریزی داخلی: زخم معده، سرطان و تومورهای روده بزرگ، کلیه و مثانه، هموروئید(بواسیر)، پولیپ روده بزرگ، فیبروئید رحم و مصرف زیاد داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند آسپرین و ایبوپروفن.

گیاه خواری (بعلت پایین بودن جذب آهن موجود در غذاهای گیاهی)

ابتلای مکرر به بیماری های عفونی مثل اسهال که سبب کم شدن جذب آهن می شود.

کاهش ترشح اسید معده که در جذب آهن موثر است.

ابتلا به آلودگی های انگلی مثل ابتلا به کرم های قلابدار، شیستوزوما و آسکاریس

چند نکته

نکته اول: اگر یک مرد بالغ هیچگونه دریافت و یا جذب آهن نداشته باشد، ذخیره آهن 1000 میلی گرم بدن وی برای مدت 3 تا 4 سال قبل از اینکه دچار فقر آهن شود، کافی خواهد بود. بنابراین، تمام موارد فقر آهن در مردان بالغ ناشی از خونریزی های مزمن است. خونریزی داخلی خود را بصورت حضور ادرار خونی و مدفوع سیاه رنگ نشان می دهد. در زنان سالمی که دوره یائسگی را پشت سر نهاده اند هم، به احتمال زیاد خونریزی داخلی مهمترین عامل کمبود آهن است.

نکته دوم: آهن از طریق روده کوچک جذب می گردد. در برخی اختلالات روده ای همچون بیماری کرون ( CROHN ) جذب مواد غذایی در روده ها دچار اختلال گشته و فقر آهن ایجاد می شود. همچنین برداشتن بخشی از روده توسط عمل جراحی نیز جذب آهن را کاهش می دهد.

نکته سوم: مصرف هم زمان برخی مواد غذایی مثل نوشابه، چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا با منابع غذایی آهن دار، جذب آهن را کاهش می دهند. " تانین " موجود در چای، فیتات های گیاهی و فسفات ها، مجموعه های بسیار محکمی را با آهن تشکیل می دهند که باعث مهار قابل توجه جذب آهن می گردد.

نکته چهارم: عادات بد غذ ایی مانند عدم مصرف گوشت، مصرف غذاهای غیرخانگی مانند پیتزا و انواع ساندویچ های سوسیس و کالباس ، تنقلات غذایی کم ارزش مانند چیپس و شکلات که موجب بی اشتهایی و عدم مصرف موادغذایی مورد نیاز می شوند، فرد را در معرض خطر کمبود آهن قرارمی دهد.

نکته پنجم: مصرف نان های حاوی جوش شیرین به علت اسیدفیتیک موجود، باعث کاهش جذب آهن می شود.

نکته ششم: مشکلات دندانی که منجر به بی اشتهایی یا مشکل در غذا خوردن می شوند نیز به علت دریافت ناکافی موادغذایی فرد را مستعد کم خونی فقرآهن می کند.

افراد در معرض خطر

بانوان ( به وی‍‍‍‍ژه خانم های باردار )

خانم هایی که خونریزی قاعدگی در آن ها شدید است

دریافت کنند گان رژیم غذایی حاوی آهن ناکافی

نوزادانی که پیش از موعد بدنیا آمده اند یا کوچک هستند.

نوزادانی که آهن کافی از طریق شیر دریافت نمی کنند.

کودکان و نوجوانانی که در دوران جهش رشد قرار دارند. (ویژه دختران نوجوان که به علت شروع عادت ماهیانه بیشتر در معرض خطر کم خونی فقر آهن قرار دارند)

افراد مسن که به علت بد غذایی یا اختلالات تغذیه ای و به علت عدم توانایی در جویدن و خوردن غذا، معمولا به اندازه کافی آهن دریافت نمی کنند.

افراد تحت عمل جراحی

مبتلایان به بیماری های مزمن مانند: بیماری کلیوی و سرطان

افراد مبتلا به خونریزی های داخلی

گیاه خواران ( این افراد گوشت مصرف نمی کنند و آهن موجود در دانه ها و گیاهان به خوبی آهن موجود در گوشت جذب بدن نمی گردد)

نکته: مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها ( CDC ) در ایالات متحده توصیه می کند که افراد عادی هر پنج سال یک بار از نظر کم خونی مورد بررسی قرار گیرند. این توصیه برای افراد در معرض خطر سالانه است.

نشانه های کم خونی

کم خونی زمانی بروز می یابد که غلظت هموگلوبین از 10% کمتر از میزان میانگین برای جنس بیمار مورد نظر پایین تر باشد. علائم و نشانه های کم خونی، عموما به علت کاهش اکسی‍ن رسانی به بافت ها است و بسته به شدت کم خونی متغیر می باشد. در موارد خفیف بیماری، فرد علامت خاصی ندارد و به صورت اتفاقی در بررسی های معمول آزمایشگاهی کم خونی تشخیص داده می شود. با وخیم تر شدن کم خونی، نشانه های کم خونی هم بدتر می شوند. بیماران دچار کم خونی شدید غالبا در زمان استراحت نیز علامت دارند و نمی توانند فعالیت قابل توجه داشته باشند. علایم زیر ممکن است در بیماران مبتلا به کم خونی دیده شوند:

خستگی زود رس

ضعف علانی و کاهش بنیه

خواب آلودگی

دشوار شدن بلع

رنگ پریدگی پوست، لثه ها، کف دست و بستر ناخن ها

تعریق

اضطراب

تحریک پذیری و پرخاشگری

تنگی نفس غیر معمول هنگام فعالیت بدنی

درد قفسه سینه

ضربان تند قلب

دست ها و پاهای سرد

سردرد، سرگیجه و احساس سبک شدن سر ( انگار سر تو خالی است )

تاخیر در رشد و تکامل

خواب رفتن و گزگز دست و پاها

کاهش اشتها به ویژه در نوزادان و کودکان

ناخن های قاشقی شکل و شکننده

وزوز و صدای زنگ در گوش

رنگ پریدگی ملتحمه چشم و غشاهای مخاطی

کاهش تمرکز حواس

کاهش میزان هوش و توان یادگیری

التهاب، زخم، تورم و دردناک شدن زبان

حساسیت به سرما

کاهش میل جنسی یا ناتوانی جنسی

سیاهی رفتن چشم

عفونت های مکرر

ترک یا زخم گوشه لب

یبوست

اشتیاق نامتعارف به مواد غیر غذایی مانند یخ، نشاسته، خاک مهر نماز ، یخ ، برنج و ماکارونی خام ( نشانه پیکا )

تهوع

فقدان دوره ماهیانه در بانوان

چند نکته

نکته اول: عوامل متعدد دیگری غیر از میزان هموگلوبین می توانند بر رنگ پوست تاثیر بگذارند، از جمله انقباض یا انبساط عروق محیطی، درجه رنگ ÷وست و حجم مایعات بافت های زیر جلدی بدن. بعضی افراد ذاتا پوستی رنگ پریده دارند که ارتباطی با کم خونی ندارد.

نکته دوم: خستگی، ضعف و بی حالی از شایع ترین یافته های بالینی نزد بیماران خونی مانند کم خونی ناشی از فقر آهن است. در فقر آهن این عوارض ممکن است در شرلایطی که کمن خونی هنوز خود را نشان نداده است، دیده شود.

نکته سوم: در بیماران کم خون، سیستم تنفسی در حال استراحت ممکن است مشکلی نداشته باشد و گاهی نشانه های تنفسی بعد از تحرک و فعالیت خود را نشان دهد. اگر کم خونی شدید باشد، حتی در حال استراحت نیز ممکن است فرد تنگی نفس داشته باشد.

نکته چهارم: وزوز گوش، به جریان سریع خون از میان سرخ رگ های مغزی نسبت داده می شود که ممکن است برای برای بیمار مشکل ساز بوده و می توان نشانه یک کم خونی واضح و در حال پیشرفت باشد.

نکته پنجم: حدود تقریبی هموگلوبین را می توان با توجه به خطوط کف دست حدس زد. با کاهش هموگلوبین، کف دست رنگ پریده می شود، اما خطوط کف دست تا زمانی که غلظت هموگلوبین به کمتر از 7 گرم در دسی لیتر نرسیده باشد، رنگ طبیعی خود را حفظ می کند.

عوارض کم خونی

کاهش فشار خون

مشکلات قلبی ( کم خونی به ضربان نامنظم و سریع قلب و در بیماران عروق کرونری به آنژین صدری منجر می گردد. قلب برای جبران کاهش اکسیژن در خون ناشی از کم خونی بایستی خون بیشتری را پمپ کند )

مشکلات زایمان ( فقر آهن شدید می تواند به تولد نوزاد نارس و یا با وزن کم منجر گردد)

تعویق رشد در نوزادان و کودکان

مشکلات عمومی ( افزایش ابتلا به عفونت ها، کاهش فعالیت های مغزی، خستگی و بی حالی )

کاهش توان یادگیری و حافظه

شوک و سنکوپ

در موارد بسیار شدید از بین رفتن عملکرد اعضای حیاتی دیده می شود و نهایتاً ممکن است منجر به مرگ گردد.

نکته: کمبود برخی از ریز مغذی‌ها از جمله کمبود آهن بر توانایی ذهنی مؤثر است و می‌تواند در تمام مراحل زندگی سبب کاهش قدرت ادراک و یادگیری شود.کودکان مبتلا به کم‌خونی یادگیری کمتری دارند و ضریب هوشی این کودکان 5 تا 10 درجه کمتر از حد طبیعی برآورد شده است. در تعدادی از گزارش ها دیده شده که کم خونی فقر آهن و حتی کمبود آهن بدون آنکه کم خونی بارزی ایجاد کند، روی توانایی هایی مانند توجه به هوشیاری و یادگیری کودکان و نوجوانان اثر می گذارد.

بررسی مغز استخوان

در مراحل اولیه کم خونی فقر آهن، برای جبران کم خونی افزایش تولید گلبول های قرمز در مغز استخوان ( محل تولید سلول های خونی ) دیده می شود. در مراحل بعدی، تاثیرات ناشی از کمبود شدید آهن، خونسازی را به سطوح پایه محدود می کند. استاندارد طلایی در تشخیص فقر آهن، یافت نشدن آهن در نمونه برداشت شده از مغز استخوان است. در رنگ آمیزی گستره تهیه شده از مغز استخوان ذخایر آهن حضور ندارند، مگر اینکه اخیرا آهن تجویز شده باشد.

کم خونی فقر آهن دردوران بارداری و شیر دهی

خانم‌ها در دوره قاعدگی خود در حدود 15 تا 20 میلی گرم آهن از‌دست می‌دهند که حتما باید جایگزین شود. در دوران بارداری و شیردهی، نیاز به آهن افزایش می‌یابد. در خانم های باردار کمبود آهن اثرات منفی در رشد و تکامل جنین داشته و احتمال زایمان پیش از موعد ٬ تولد نوزادانی با وزن غیر عادی، تاخیر رشد و بالا رفتن کم وزن نوزادان و کودکان را افزایش می دهد و حتی می تواند موجب مرگ جنین شود. میانگین آهن مورد نیاز در دوران بارداری و شیردهی 6۰۰ تا 1000میلی گرم است. از این مقدار حدود ۴۰۰ میلی‌گرم مورد استفاده جنین بوده و ۳۲۵ میلی گرم از طریق جفت و خونریزی هنگام زایمان از بدن خارج می‌شود. پس از زایمان هر ماه تقریبا ۳۰‌میلی‌گرم از طریق شیردهی مورد استفاده قرار می‌گیرد که معادل ۱۷۵ تا ۱۸۰ میلی‌گرم در مدت ۶ ماه شیردهی می‌شود. از آنجا که طی این مدت نیاز به آهن افزایش می‌یابد و رژیم غذایی به تنهایی قادر به تامین آن نیست، بنابر این مصرف روزانه ۲ میلی گرم آهن در طی این دوران ،به زنان باردار و شیرده توصیه می‌شود. خانم های باردار از ماه چهارم حاملگی به بعد باید روزانه یک عدد قرص آهن میل نمایند. برخی بانوان به دلیل عوارض مصرف آهن٬ از مصرف این مکمل ها خودداری می نمایند اما باید توجه داشته باشند که با ادامه مصرف ٬ استفاده از این داروها قابل تحمل تر شده و در مواردی این عوارض به کلی ازبین خواهند رفت.

کم خونی فقر آهن در نوزادان

به‌علت رشد سریع بافت‌ها در دوران نوزادی نیاز به آهن افزایش می‌یابد. آنمی فقر آهن شایع ترین بیماری خونی در دوره شیر خوارگی و نوزادی است. کم‎ خونی‎‎ و کمبود آهن‎ در دو سال‎ نخست‎ زندگی، تاثیر جبران‎ ناپذیری‎‎ بر رشد و تکامل‎ مغزی کودک دارد. ذخایر آهن بدن نوزاد که از مادر خود در یافت کرده است، تنها برای 4 تا 6 ماه اول تولد در نوزادان رسیده و در نوزادان نارس تا 2 ماه اول تولد کافی می باشد. بعد از این سنین در صورت عدم در یافت آهن کافی علایم کم خونی ظاهر می شود. در کل می توان گفت سن شیوع کم خونی فقر آهن در کودکان 9 تا 24 ماهگی است.

در بچه‌های کوچک اولین علامت‌های فقر آهن بی‌حوصلگی، کم‌خوابی و کاهش اشتها است که در عرض روزهای اول درمان به وضوح علایم بهبود را در اشتها و خواب و تحرک کودک دیده می شود.

با توجه به اینکه شیر، آهن کافی ندارد و تا ۶‌ماهگی تغذیه نوزاد فقط شیر است. تغذیه مستمر شیرخوار با شیر بعد از۶-۴ ماه اول زندگی باعث کم خونی و کمبود آهن می‌شود زیرا ذخیره آهن موجود در بدن شیرخوار طی این مدت به‌علت میزان سریع رشد در نخستین سال زندگی تهی می‌شود. در سال اول زندگی وزن بدن و حجم خون تقریبا سه ‌برابر و میزان هموگلوبین خون دو برابر می‌شود. از این‌رو آهن یاری باید در سال نخست زندگی آغاز شود. این موضوع به‌ویژه در مورد شیرخواران نارس و نوزادان کم وزن از اهمیت بیشتری برخوردار است.

در دوره نوجوانی چنانچه دختران نوجوان از فقر ذخایر آهن رنج ببرند، این عارضه در دوران بارداری تشدید و سبب زایمان زودرس و تولد نوزادانی با تاخیر رشد خواهد شد.

اطفالی‎ که‎‎ با شیر مـادر تغـذیـه نمی‎‎ شوند بیشتر به‎ کم‎ خونی و کمبـود آهـن‎ مبتلا می‎ شوند. نوزادانی‎ کـه وزن‎ آنها هنگام‎ تولد کمتـر از 2 کـیلـو و 500 گرم‎ است‎‎ ممکن‎ است از 2 تـا 3 مـاهگـی‎ کمبود آهن‎ داشته‎ باشند. کودکان‎2 تا 5 ساله‎‎‎ نیز به علت‎ ابتـلا بـه عفونت‎ های‎ شایع‎ دوران‎ کودکی‎ مانند اسهـال، عفونت‎ های‎‎ تنفسی‎‎‎ و آلودگی های انگلی با خطر ابتلا به‎ کمبود آهن‎ روبروهستند.

تغذیه طولانی مدت با شیشه شیر کودک را در معرض ابتلا به فقر آهن قرار می‌دهد. طبق مطالعات جدید، کودکان نوپا که با شیشه شیر تغذیه می‌شوند به شدت در معرض کمبود آهن قرار دارند که این امر می‌تواند در نتیجه منجر به بروز کم خونی و نیز مشکلات یادگیری شود.

پیشگیری از بروز کم خونی فقر آهن در کودکان همیشه در اولویت می باشد بنا براین والدین به توصیه های زیر توجه نمایند:

برای شیر خواران شیر مادر از 6 ماهگی و برای شیر خشک خواران از 4 ماهگی قطره خوراکی سولفات آهن به مقدار 1 تا 2 قطره به ازای هر کیلوگرم وزن بدن شیرخوار داده شود. اگر وزن تولد شیرخوار از 2500 گرم کمتر می باشد پس از اینکه وزن او به دو برابر وزن موقع تولد رسید ( حدود 6 هفتگی ) قطره آهن شروع می شود.

در سال اول تولد، شیر گاو به کودک داده نشود زیرا احتمال حساسیت مخاط روده ها به پروتیئن شیر گاو وجود دارد و ممکن است سبب دفع خون به صورت مخفی از طریق روده ومدفوع گردد.

اضافه کردن مواد حاوی ویتامین C مثل آب میوه جذب آهن را بیشتر می کند.

قطره آهن با کلسیم مصرف نشود زیرا جذب آن کاهش می یابد

اگر قطره آهن نیم ساعت قبل از شیر یا غذا داده شود بهتر جذب می شود .

مصرف شیر خشک باید محدود به 500 تا 1000سی سی در 24 ساعت شود ومیزان مصرف غذاهای غنی از آهن افزایش یابد

برای نوزادانی که امکان تغذیه از شیر مادر ندارند، استفاده از شیر خشک های تقویت شده با آهن توصیه می شود. شیر خشک هایی با 12-7 میلی گرم آهن در لیتر برای شیر خواران طبیعی و شیر خشک هایی با میزان 15 میلی گرم آهن در لیتر برای شیر خواران نارس که در هنگام تولد کمتر از 1800 گرم وزن داشته اند، توصیه می شود.

گاهی شیرخوار ممکن است قطره آهن را تحمل نکرده و استفراغ کند، در این صورت باید تعداد قطرات آهن را کم ولی در دو تا سه وعده در روز به او داد.

تهوع، استفراغ، بی اشتهایی، مدفوع تیره رنگ، یبوست و رنگی شدن دندان ها از عوارض جانبی مصرف ترکیبات حاوی آهن هستند.

تنها عاملی که می‌تواند به مستعد شدن دندان به پوسیدگی منجر شود، رنگ ایجاد شده به وسیله برخی ترکیبات آهن روی دندان است. تجمع این رنگ روی دندان، به‌خصوص دندان‌های جلویی فک بالا، سطح دندان را زبر می‌کند. این زبری و ناصافی می‌تواند محل خوبی برای تجمع پلاک میکروبی پوسیدگی‌زا در روی دندان و زمینه مناسبی برای ایجاد پوسیدگی دندانی به‌خصوص در طوق دندان‌های جلویی فک بالا شود.

قطره آهن می تواند باعث سیاه شدن رنگ دندان ها شود. راه‌حل ساده جلوگیری از سیاه شدن رنگ دندان ها، ریختن قطره آهن در عقب دهان کودک است. درهر صورت ممکن است مقداری آهن ترکیب شده با بزاق روی دندان کودک بیاید، بهتر است پس از قطره کمی آب به کودک بنوشانیم و یا حتی روی دندان را با پنبه مرطوب پاک کنیم.

رعایت بهداشت دهان کودک به وسیله یک مسواک انگشتی یا مسواک مخصوص شیرخواران و نوپایان که سر کوچکی دارد باعث می‌شود که کودک با وجود مصرف قطره آهن، دندان‌های سفید و سلامت را در کنار بدن سالم داشته باشد. با رعایت این موارد، هم می‌توانید از رنگ گرفتن دندان کودک جلوگیری کنید و هم او را از فواید آهن بی‌نصیب نگذارید.

درمان

برای درمان باید به پزشک مراجعه کرد. اولین اصل درمان این است که علت بیماری مشخص شده و برطرف گردد. درمان بستگی به عواملی مانند سن، سلامتی و علت کمبود آهن دارد. برای مثال اگر کم‌خونی به دلیل از دست رفتن خون باشد، علت از دست رفتن خون باید درمان شود. ممکن است پزشک برای درمان کمبود آهن مکمل‌های آهن (مانند قرص‌های آهن) را تجویز کند و از بیمار بخواهد بعد از مصرف یک دوره مجدداً آزمایش دهد. اگر مشخص شود که آهنی که از رژیم غذایی دریافت می‌شود کم است و کم‌خونی به علت رژیم غذایی فقیر از نظر آهن است، ممکن است نیاز به تغییر در رژیم غذایی باشد و مصرف بیشتر غذاهای غنی از آهن توصیه شود یا نیاز به مصرف قرص آهن باشد.

استفاده از مواد غذایی سرشار از آهن مفید است، اما ممکن است کافی نباشد. آهن فروس به صورت خوراکی حدود 200 میلی گرم روزانه در بین سه غذا تجویز می گردد. این کار باعث جذب 40 تا 60 میلی گرم آهن در روز می شود که با آهن حاصله از بازیافت سلول های قرمز فرسوده برای افزایش تولید به میزان دو الی سه برابر طبیعی کافی خواهد بود.

مصرف مکمل‌های آهن را باید حداقل تا 3 ماه پس از طبیعی شدن آزمایش خون ادامه داد و در خانم‌هایی که سابقه کم‌خونی یا قاعدگی طولانی دارند، بهتر است بعد از درمان، در دوره قاعدگی هم قرص آهن مصرف گردد. پیشگیری با قرص آهن دربانوان حامله با تجویز یک قرص ۱۰۰ میلی گرمی سولفات آهن روزانه و یک قرص فولیک اسید توصیه می شود .

در افرادی که تحمل آهن خوراکی ندارند یا به ‌‌رغم درمان خوراکی، کمبود آهن باقی است و یا نارسایی قلبی عروقی دارند ممکن است از تزریق گلبول‌های قرمز یا درمان با آهن تزریقی استفاده شود.

البته باید توجه داشت که پاسخ به درمان در تجویز فرآورده های تزریقی آهن نه سریع تر و نه کامل تر از پاسخی است که با تجویز خوراکی و به میزان مناسب ایجاد می شود، مگر اینکه سوء جذب وجود داشته و نیاز به به تجویز آهن تزریقی الزامی باشد.

می توان در افرادی که عدم تحمل دارند قرص را به چهار قسمت تقسیم کرد و برای جلوگیری از عوارض چهار بار درطی روز مصرف کرد . ۱۰ تا۲۰ درصد بانوان تحمل به آهن خوراکی مناسب ندارند .دراین موارد آهن تزریقی مطلوب نیست وبه ندرت باید استفاده شود ومی توان میزان مقدار تجویز شده روزانه را به مقدار کمتر و دفعات بیشتر تجویز کرد .

مقادیر توصیه شده

کودکان 1-10 سال: روزانه 10-7 میلی گرم

نوجوانان پسر: روزانه 16 میلی گرم

نوجوانان دختر: روزانه 27 میلی گرم

زنان 11-50 سال: روزانه 18-15 میلی گرم

زنان بالای 50 سال: روزانه 10 میلی گرم

زنان باردار: روزانه 30 میلی گرم

مردان بزرگسال: 10 میلی گرم در روز

جذب آهن

جذب آهن فروس (II) بهتر از آهن فریک (III) صورت می گیرد. اکثر آهن فروس در" آهن هم Haem" و اکثر آهن فریک در "آهن غیر هم Non Haem" یافت می شود. "آهن هم" در گوشت قرمز، مرغ،ماهی و جگر وجود دارد و از هموگلوبین و میوگلوبین گوشت تامین می شود. "آهن غیر هم" در سبزیجات، گیاهان، لبنیات، میوه ها، غلات، مغزها (آجیل) و تخم مرغ وجود دارد.

شیر گاو و بز منابع خوبی از آهن نمی باشند. چراکه حاوی آهن بسیار اندکی بوده و تنها 5 درصد آن جذب بدن می گردد. آهن موجود در شیر مادر از این قاعده مستثنی است. با اینکه سطح آهن در شیر مادر نیز اندک است، اما آهن آن مانند آهن هم عمل کرده و تا 50 درصد آن نیز جذب بدن می گردد.

فاکتورهای افزایش دهنده جذب "آهن غیر هم "

ذخیره کم آهن در بدن

اسید کلریدریک معده ("آهن غیر هم" را به "آهن هم" تبدیل می کند)

ویتامین C

شکر ها

مصرف منابع آهن هم (گوشت قرمز،مرغ وماهی)

آمینو اسیدها

اسید سیتریک

فاکتورهای کاهش دهنده جذب "آهن غیر هم"

افزایش ذخایر آهن در بدن

مصرف چای، قهوه و کاکائو

مصرف شیر و پنیر

کاهش اسید معده(مصرف آنتی اسیدها)

اسید اکسالیک

اسید فیتیک موجود در سبوس غلات

کلسیم، مس، منیزیوم، منگنز و روی در جذب شدن با آهن رقابت می کنند

مصرف آسپرین

زرده تخم مرغ

مصرف فیبر

چند نکته

نکته اول: مصرف ویتامین C همراه با سبزیجات و سایر منابع آهن غیر هم، جذب آهن غیر هم را چهاربرابر می کند. کلم بروکلی، کیوی، گوجه فرنگی، مرکبات (پرتغال، لیمو شیرین، لیموترش و نارنگی)، آلو، آناناس، ریواس، فلفل سبز، توت فرنگی سرشار از ویتامین C هستند و مصرف آن ها همراه مواد غذایی آهن دار به جذب آهن کمک می کند.

نکته دوم: اسید مالیک و اسید تارتاریک که هویج، سیب زمینی، چغندر قند، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن می شوند.

نکته سوم: به علت وجود تانین و فنولیک در چای و قهوه، آن ها را حداقل دو ساعت پس از غذا بنوشید.

غذاها و مکمل های غنی از آهن

جگر و گوشت قرمز

مرغ و تخم مرغ

ماهی و غذاهای دریایی

میوه های خشک مثل زرد آلو، آلو و کشمش

سبزیجات سبز برگ پهن (اسفناج و کلم بروکلی)

حبوبات و دانه های کامل(سبوس دار)

نان و غلات غنی شده با آهن

مغزها

نکته: به علت وجود مقادیر زیاد ویتامین A در جگر ( که باعث آسیب به جنین می شود ) زنان باردار نبایستی از جگر به عنوان منبع آهن استفاده کنند.

مکمل های آهن

فروس سولفات(FERROUS SULFATE)

فروس گلوکونات(FERROUS GLUCONATE)

فروس فومارات(FERROUS FUMARATE)

فروس سوکینات(FERROUS SUCCINATE)

کپسول هماتینیک(HEMATINIC):حاوی آهن+فولیک اسید+ویتامین B12 و ویتامین C

عوارض جانبی مکمل های آهن

سوزش سر دل

یبوست و یا اسهال

دل درد

تحریک مجاری گوارش

احساس تهوع

سیاه شدن رنگ مدفوع

نحوه مصرف مکمل های آهن

نیم ساعت قبل از غذا یا همراه غذا قرص آهن را میل کنید.

مصرف مکمل های آهن را از دوز پایین آغاز نموده و به تدریج به میزان توصیه شده توسط پزشکتان دست یابید.

بهتراست مکمل های آهن را همراه با منابع ویتامین C مصرف کنید.

بهترین توصیه درمانی، استفاده از " فروس سولفات " است، روزانه200 میلی گرم. درمان جایگزین استفاده از " فروس گلوکونات " می باشد، روزانه 300 میلی گرم.

اگر دچار یبوست می‌شوید فیبر رژیم غذایی خود را افزایش دهید. اگرچه فیبر جذب آهن را کاهش می‌دهد ولی بهتر از این است که وقتی نیاز به قرص آهن دارید به دلیل یبوست آن را مصرف نکنید.

چند نکته

نکته اول: آهن به صورت قطره خوراکی، قرص، شربت و یا به صورت تزریقی مصرف می شود. در صورت عدم تحمل آهن خوراکی ویا سوء جذب گوارشی از فرم تزریقی استفاده می گردد. درمان تزریقی در بیماران تحت دیالیز کلیوی که " اریتروپوییتین " دریافت می کنند، مفید است.

نکته دوم: اگر در عرض2 هفته بعد از شروع درمان خوراکی آهن افزایش آهن دیده نشد، پزشک به این مواردی مانند وجود یک منبع مخفی خونریزی در بدن، وجود عفونت، عدم مصرف صحیح آهن توصیه شده توسط بیمار و یا وجود بیماری مزمن دیگر شک می کند.

نکته سوم: مشاوره با پزشک برای خوردن قرص‌های مکمل آهن باید انجام شود، چرا که مصرف این قرص ها بدون مشورت با فرد متخصص صحیح نیست. همچنین اگر نوعی از قرص آهن مشکلاتی ایجاد می‌کند با متخصص مربوطه برای مصرف نوع دیگر باید مشورت کرد.

نکته چهارم: جذب آهن فروس در بدن بهتر صورت می‌گیرد، اما اثرات جانبی مانند تهوع، استفراغ و اسهال در پی دارد. این اثرات جانبی را می‌توان با کمک برخی اقدامات کاهش داد، از آن جمله اینکه ابتدا با نیمی از دوز تجویز شده شروع کرد و به تدریج آن را به دوز کامل رساند.

نکته پنجم: بهتر است مکمل آهن قبل از خواب مصرف شود تا تحمل برخی عوارض احتمالی مصرف این دارو نظیر یبوست ٬ تهوع ، درد معده ، اسهال آسان تر شود.

نکته ششم: مصرف قرص آهن موجب تغییر رنگ مدفوع می شود و آن را به رنگ تیره درمی آورد. ازمشاهدۀ این مسأله نگران نشوید.

نکته هفتم: تنها 20 درصد آهن موجود در مکمل های آهن جذب بدن می گردد.

نکته هشتم: پس از 36 تا 48 ساعت بعد از تجویز آهن، پاسخ ابتدایی مغز استخوان با افزایش تولید رده گلبول های قرمز خود را نشان می دهد. در عرض 72 تا 96 ساعت، افزایش شمارش گلبول های قرمز جوان ( رتیکولوسیت ها ) در خون محیطی دیده می شود. بعد از آن بتدریج سطح هموگلوبین افزایش می یابد که این افزایش روزانه تا حدود 5/0 گرم در دسی لیتر است.

نکته نهم: درمان با آهن را بایستی تا هشت هفته بعد از طبیعی شدن معیارها و شاخص های خون ( مانند هموگلوبین و شمارش گلبول های قرمز ) ادامه داد.

نکته دهم: چنانچه لازم است بیش از یک قرص آهن مصرف کنید، از کم شروع کنید. در 3 تا 5 روز اول روزی یک قرص بخورید و سپس آن را به دو تا در روز تا زمانی که احساس می‌کنید برای شما مشکلی ایجاد نمی‌کند افزایش دهید. به همین ترتیب تعداد قرص‌های مصرفی را تا تعدادی که پزشک برای شما تجویز کرده است افزایش دهید.

افزایش سطح آهن

علل

اختلالال ژنتیکی هموکروماتوز(HEMOCHROMATOSIS)، که جذب آهن از روده ها افزایش می یابد.

مصرف بیش از اندازه مکمل های آهن

دریافت خون مکرر ( مانند بیماران مبتلا به تالاسمی )

علایم

خستگی و ضعف

کاهش وزن

تنگی نفس

تپش قلب

درد مزمن شکم

اختلال در فعالیت جنسی

درد مفاصل

لکه های خاکستری و یا زرد رنگ روی پوست

عوارض

آهن در کبد، پانکراس، غدد درون ریز، قلب، پوست، مخاط روده و مفاصل رسوب کرده و انباشته می گردد. تجمع آهن در این اندام ها آسیب عروق کرونری، نارسایی قلبی، سرطان کبد، سیروز کبدی، سرطان روده بزرگ را در پی خواهد داشت.

مصرف بیش از اندازه مکمل های آهن باعث استفراغ، اختلالات گوارشی، اسهال، یبوست و آسیب دیدن روده ها می شود.

درمان

مصرف قرص های دفروکسامین(DEFEROXAMINE) که با اتصال به اتم های آهن، آن ها را از بدن دفع می کند.

فصد خون (در بیماری هموکروماتوز)

چند نکته

نکته اول: چنانچه خانم های باردار ، به ویژه زنان با هموگلوبین بالای 13 گرم در دسی لیتر٬ با وجود نداشتن مشکل فقر آهن٬ بطور مرتب از مکمل های آهن استفاده نمایند خود را در معرض فشار خون بالا قرار داده، امکان تولد جنین نارس در آن ها افزایش می یابد.

نکته دوم: مصرف مکمل ها زمانی که بدن نتواند مازاد نیاز خود را دفع کند در کبد رسوب نموده و می توانند صدمات جدیی به کبد و مغز استخوان وارد کنند .

مسمومیت با آهن

آهن برای حفظ سلامتی بدن بسیار مهم است. با این حال مقادیر بیش از حد مورد نیاز برای بدن مضر بوده و سبب بروز مشکلاتی می گردد که ممکن است حاد هم باشد. آهن بیش از نیاز در سطح خون برای انسان سمی می باشد. چراکه آهن فروس (II) مازاد، با پروکسیدهای بدن واکنش داده و تولید رادیکال های آزاد را می کند. آهن موجب ضایعه میتوکندری می شود و در نتیجه به کلیه، کبد، ریه ومیوکارد قلبی صدمه می زند .

هنگامی که پروتئین های ترانسفرین از آهن اشباع می شوند و بدن نیز هیچگونه مکانیسم فیزیولوژیکی برای دفع آهن اضافی در اختیار ندارد، مسمومیت آهن ایجاد می گردد. نشانه های مسمومیت با آهنریال شامل تهوع ، اسهال ، تب ، هیپرگلیسمی ، لکوسیتوز ، خواب آلودگی ، کاهش فشارخون ،اسیدوز متابولیک ،تشنج ، طولانی شدن زمان PT ، افزایش آنزیمهای کبدی ،یرقان ،اغما و افزایش آمونیاک می باشد.

مقدار توصیه شده آهن برای افراد باید متناسب با سن و جنس آن ها باشد. دریافت آهن فراتر از 20 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم بدن منجر به مسمومیت آهن و بیش از 60 میلی گرم به ازای هر کیلو گرم وزن بدن مرگ بار خواهد بود.

چند نکته

نکته اول: معمولا در افراد بزرگسال مصرف 75-25 میلی گرم آهن در روز قابل تحمل است، ولی مردان سالم و زنانی که یائسگی را پشت سر گذاشته اند و مبتلا به کم خونی نیز نمی باشند نباید از مولتی ویتامین های حاوی آهن استفاده کنند.

نکته دوم: مصرف قرص های آهن برای کودکان می تواند بسیار خطرناک و مرگ آور باشد. این مکمل ها را باید از دسترس کودکان دور نگه داشت. تعداد کودکانی که همه ساله در اثر مصرف بیش از حد قرص های آهن می میرند بیش از تعداد کودکانی است که در اثر مسمومیت با سایر داروها می میرند. در حقیقت تنها یک قرص بالغین کافی است که یک کودک را دچار مسمومیت دارویی نماید.

نکته آخر

اگر تصور می کنید کم خون هستید، به پزشک مراجعه کنید. سعی کنید خود درمانی ننمایید. همواره به خاطر داشته باشید که انواع گوناگون کم خونی وجود دارد که روش های درمانی آن ها متفاوت است. بدون انجام آزمایش نمی توانید بگویید که به کدام نوع آنمی بتلا می باشید. اگر کم خونی فقر آهن تشخیص داده شد، پزشک درمان را آغاز خواهد کرد.